Nabożeństwa w Wielkim Poście

• Wprowadzenie 

Trzy tematy, które dominują w tym czasie w tekstach liturgicznych tego okresu to: pokuta, chrzest i męka Pańska. 

Okres czterdziestodniowego przygotowania do świąt Wielkanocy, czyli Wielkiego Postu, cechuje nie tylko obfitość stołu słowa Bożego, modlitw mszalnych, ale także pozaliturgiczne formy, które określa się zwykle jako nabożeństwa (por. Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgicznej. Zasady i wskazania, Poznań 2003, nr 124. = dalej DPLL 124). Należy tylko pamiętać, że zawsze pierwsze miejsce przysługuje liturgii i jej podporządkowane są praktyki związane z pobożnością ludową, to nie można ich ani lekceważyć, ani pomijać w przeżywaniu przygotowania do Wielkanocy.

W całym Kościele w okresie Wielkiego Postu praktykowane są nabożeństwa wielkopostne, które wyrażają wiarę i miłość do Chrystusa (por. DPLL 127-137). 

• Droga krzyżowa

Najbardziej znaną w całym Kościele i zalecaną pobożną praktyką w okresie Wielkiego Postu jest Droga krzyżowa (por. DPLL 132), która ukształtowała się w średniowieczu. Rozpamiętuje się w niej ostatni etap życia Chrystusa, Jego uniżenie, mękę i śmierć na krzyżu, przez które dokonało się zbawienie świata. Polega na rozważaniu męki Chrystusa w połączeniu z przejściem symbolicznej trasy wewnątrz lub na zewnątrz kościoła, wyznaczonej czternastoma stacjami, które nawiązują do biblijnych opisów. 

Nabożeństwo polega na modlitewnym rozważaniu wydarzeń z ostatnich chwil życia Jezusa, od modlitwy w Ogrodzie Oliwnym, zwanym Gestsemani (por. Mk 14,32), aż do Góry Kalwarii, gdzie został ukrzyżowany między dwoma łotrami (por. Łk 23,33), a potem złożony do grobu wykutego w skale (por. J 19,40-42). Medytacji Męki Pańskiej towarzyszą wspólne modlitwy, śpiew, milczenie i procesyjne przechodzenie od stacji do stacji. Mimo wielkiej prostoty posiada bardzo bogatą treść, która mocno oddziałuje na umysły i serce wiernych. Dlatego dobrze przygotowane teksty rozważań, modlitw i śpiewów mogą formować w jej uczestnikach prawdziwą duchowość chrześcijańską. W przeżyciu nabożeństwa towarzyszą nam stacje Drogi krzyżowej. Warto jest zauważyć, że z tradycyjnych czternastu stacji tylko dziewięć ma swe potwierdzenie w opisach ewangelicznych. Pozostałe stacje tylko pośrednio wynikają z tekstów biblijnych jak np. spotkanie z Matką – stacja IV lub oparte na przekazach pozabiblijnych trzy upadki pod krzyżem – stacja III, VII i IX. Do przekazów pozabiblijnych należy również stacja VI, która ukazuje moment spotkania Jezusa z Weroniką. Od niedawna w naszej pobożności ludowej powstał zwyczaj dodawania stacji XV – Zmartwychwstanie Jezusa. Dzięki tej stacji nabożeństwo nie kończy się przypomnieniem złożenia Chrystusa do grobu, ale rodzi nadzieję na nowe życie dzięki Jego zmartwychwstaniu. 

Droga krzyżowa zalecana jest przede wszystkim w dni pokuty: w piątki, okres Wielkiego Postu, w Triduum Paschalne, a zwłaszcza w Wielki Piątek (por. DPLL 133; 142). Coraz częściej w wielu polskich miastach organizuje się nabożeństwo na ulicach miast, niosąc w procesji wielki krzyż, pochodnie, lampiony i świece. Jest to forma publicznego wyznania wiary w odkupieńczą moc męki i śmierci Jezusa Chrystusa. Teksty rozważań, modlitwy i pieśni powinny być dostosowane do uczestniczących w niej: dzieci, młodzież, dorośli, chorzy itd. Wskazane są także chwile modlitwy w ciszy. Za wspólnotowe lub prywatne odprawienie Drogi krzyżowej w piątki Wielkiego Postu, a nawet pobożne włączenie się w nią, gdy jest odprawiana przez Ojca Świętego i transmitowana przez radio lub telewizję, przewidziana jest łaska odpustu zupełnego. Odpust ten można ofiarować za żywych i zmarłych. 

• Gorzkie żale

W Polsce z okresem Wielkiego Postu również związane jest ludowe nabożeństwo o charakterze pasyjnym zwane „Gorzkie żale”, które powstało na przełomie XVII i XVIII wieku przy kościele św. Krzyża w Warszawie. 

Trzy części Gorzkich żali obejmują rozważanie cierpień Jezusa od modlitwy w Ogrójcu do niesprawiedliwego oskarżenia przed sądem (cz. I), od Jego osądzenia do cierniem koronowania (cz. II) i od cieniem koronowania aż do śmierci krzyżowej (cz. III). 

Tematyka nabożeństwa koncentruje się tylko na jednym aspekcie misterium paschalnego Chrystusa – Jego błogosławionej męce i śmierci. Rozważania nawiązują do męki Chrystusa, przypominając wiernym o miłości Boga objawionej światu w Osobie Jego cierpiącego i ukrzyżowanego Syna.

Nabożeństwo Gorzkich żali odprawia się tradycyjnie w niedzielę Wielkiego Postu. Odbywa się ono przed wystawionym Najświętszym Sakramentem. Poszczególne części śpiewa się kolejno przez następujące po sobie niedziele. W Wielki Piątek wieczorem przy grobie Pana Jezusa śpiewa się wszystkie trzy części. W czasie nabożeństwa głoszone jest zawsze kazanie pasyjne. 

• Adoracja Chrystusa Ukrzyżowanego

Adoracja Chrystusa ukrzyżowanego, która ma miejsce w liturgii Wielkiego Piątku, wywodzi się z praktyk jerozolimskich. Dla wszystkich wiernych chrześcijan krzyż Chrystusa nie jest tylko przypomnieniem Jego zbawczej ofiary, ale także znakiem tryumfu nad szatanem, mocami ciemności i nad grzechem. Dlatego krzyż Chrystusa, jako znak zbawienia  towarzyszy chrześcijanom przez całe życie. 

W liturgii obrzęd ten należy sprawować z okazałością. Osobista adoracja Krzyża jest najważniejszym elementem w tym obrzędzie. Kult krzyża prowadzi wiernych do Eucharystii, do Ciała umęczonego i zmartwychwstałego Chrystusa, który jest Głową Kościoła. 

• Ciemna Jutrznia (Wielki Piątek i Wielka Sobota)

Kongregacja Kultu Bożego w liście ogólnym o przygotowaniu i obchodzeniu świąt paschalnych Paschalis sollemnitatis z 1988 roku zachęca, aby w czasie Triduum Sacrum w sposób uroczysty celebrować liturgię godzin wraz z ludem. Ta zachęta dotyczy szczególnie kościołów katedralnych. 

Reforma liturgiczna Soboru Watykańskiego II spowodowała, że ciemne jutrznie straciły swój tradycyjny charakter, bogaty w symbole i teologię. 

Liturgia odbywała się przy zapalonych świecach w ciemnym kościele. Przed głównym ołtarzem umieszczano wielki świecznik, który nosił nazwę trianguł. Był on wykonany w formie trójkąta, na którego ramionach płonęło 15 świec, z których 12 oznaczało Apostołów, 2 – uczniów Chrystusa, którzy zwątpili i opuścili go w cierpieniu, a ostania 15 – siewca – symbolizowała osamotnionego Zbawiciela. Podczas trwania ciemnej Jutrzni śpiewano psalmy, gdzie charakterystycznym elementem było gaszenie jednej świecy po ukończeniu psalmu. Ostanie 15 - świecy nie gaszono. Warto jest wspomnieć, że dawna Jutrznia posiadała inny układ, niż to ma miejsce dzisiaj.

• Droga Matki

Droga krzyżowa Chrystusa jest prawzorem nabożeństwa maryjnego odprawianego w okresie Wielkiego Postu, która nosi nazwę „Droga Matki”. Dyrektorium podkreśla eklezjalne znaczenie tego nabożeństwa (por. DPLL 137), dlatego choć nieznane i nie praktykowane w naszej archidiecezji warte jest poświecenia uwagi. 

Początki nabożeństwa sięgają XVI wieku. Praktykowane było w zakonie Serwitów Najświętszej Maryi Panny (1304 rok). W obecnej formie rozwinęło się dopiero w XIX wieku i zostało zatwierdzone przez papieża Leona XIII w 1884 roku. 

W swojej treści ta forma pobożności ludowej zgodna jest z elementami pasyjnymi liturgii Wielkiego Postu w tym sensie, że kieruje uwagę na cierpiącego Chrystusa. Dlatego jego teologiczną podstawą jest ścisła więź łącząca Chrystusa ukrzyżowanego z Jego Bolesną Matką (por. DPLL 136). 

Nabożeństwo Droga Matki składa się z siedmiu stacji, odpowiadających „siedmiu boleściom”, w czasie których rozważa się życie Maryi od proroctwa Symeona (por. Łk 2,34-35), poprzez ucieczkę do Egiptu (por. Mt 2,13-15), znalezienie Jezusa w świątyni w Jerozolimie (por. Łk 2,34-51), towarzyszenie Jezusowi w drodze na Kalwarię (por. Łk 23,26-32), ukrzyżowanie (J 19,l25-27), zdjęcie z krzyża (por. Łk 23,53-56) i złożenie do grobu (por. J 19,34-42). Ewangelie wyraźnie wskazują na cztery stacje, przy których jest Maryja. Inne zostały dołączone z pobożności ludowej. 

Zakończenie

Za udział w każdym z tych nabożeństw możemy uzyskać odpust zupełny, czyli darowanie przez Boga kary doczesnej za grzechy, które zostały odpuszczone co do winy. Odpust ten możemy ofiarować za siebie lub za zmarłych. Do jego uzyskania konieczne jest spełnienie zwykłych warunków, tj.: stan łaski uświęcającej, przyjęcie w  tym dniu Komunii św., modlitwa w intencjach Ojca Świętego oraz wyzbycie się przywiązania do grzechu nawet lekkiego (por.  Wykaz odpustów. Normy i nadania. Wydanie wzorcowe według łacińskiego wydania 4 bis z 2004 r.).